Onlangs hebben wij het Assendelft-orgel van de Dorpskerk in Nootdorp opgeleverd na restauratie.
Tussen 2017 en 2022 hebben wij gewerkt aan herstel van dit bijzondere instrument.
Historische waarde
Het instrument werd in 1770 gebouwd door Johannes Assendelft. Deze Johannes werd in 1746 geboren als zoon van de Leidse orgelmaker Pieter Assendelft (1714-1766). Hij werd – met zijn broer Samuel – door zijn vader opgeleid als orgelmaker. Na het overlijden van zijn vader nam hij het bedrijf over. Samuel was inmiddels zijn eigen weg gegaan. Van de Assendelfts zijn op dit moment zo’n 30 orgels bekend. Daarvan zijn er helaas maar dertien bewaard gebleven. Johannes zelf heeft voor zover wij weten slechts drie instrumenten gemaakt. Het orgel in Nootdorp is dus een buitengewoon zeldzaam instrument, waarin maar liefst zeven van de twaalf registers origineel zijn.
Na de bouw van het orgel in 1770 zijn er in 1842 herstelwerkzaamheden uitgevoerd door de orgelmaker Wander Beekes. In 1894 werd het orgel door een – tot nu toe – onbekende bouwer overgeplaatst naar de in 1891 nieuwgebouwde kerk. Bij deze gelegenheid is de klaviatuur naar de zijkant verplaatst, waarbij de oorspronkelijke stekermechaniek verwijderd en – vermoedelijk – de dispositie aangepast werd. In de loop der tijd werden ook toonhoogte en stemmingssysteem aangepast aan de moderne tijd: een evenredig zwevende stemming met A=435Hz.
In 1972 werd het orgel door onze firma – met de kennis en gegevens die toen voor handen waren – gerestaureerd. Bij deze restauratie werd de dispositie teruggebracht tot de oorspronkelijke, werden twee van de drie spaanbalgen in ere hersteld, de speeltafel weer in de achterwand van het orgel geplaatst en de speel- en registermechaniek gereconstrueerd. We kunnen concluderen dat deze restauratie een grote stap is geweest in de rehabilitatie van het orgel en men hiermee – wellicht – een stuk dichter in de buurt is gekomen van de oorspronkelijke bedoelingen van de bouwer en opdrachtgever.
Technisch herstel
Omdat deze restauratie al weer 45 jaar geleden was, werd in 2017 een nieuwe restauratie noodzakelijk. We zijn blij dat wij ook nu dit werk mochten uitvoeren. De balgen werden opnieuw beleerd. De windladen werden gerestaureerd, waarbij de verende ringen op de pijpstokken vervangen zijn door Liegelind-ringen. Overmatige speling op de mechanieken werd verbeterd. Pijpwerk dat door loodcorrosie was aangetast is behandeld en hersteld.
Toonhoogte en stemming
In de laatste fase van de restauratie in 2022 kon de oorspronkelijke toonhoogte hersteld worden. Door verlenging van het pijpwerk naar de oorspronkelijke lengte heeft het orgel nog meer van het oude klankkarakter herwonnen. De toonhoogte is nu A=410Hz. Er was aarzeling bij de opdrachtgever om het oorspronkelijke stemmingssysteem, dat vrijwel zeker een 1/4-komma middentoonstemming is geweest, te herstellen. Er is daarom gekozen voor een variant op de 1/5-komma middentoonstemming. In deze stemming, die ontworpen is door Gert van Buuren, is het mogelijk in de meeste toonsoorten te musiceren, met behoud van vrijwel reine tertsen in de meest gebruikte toonsoorten.
Wim Diepenhorst was adviseur namens de Rijksdienst voor Monumentenzorg. Wij danken de Waalse Gemeente van Leiden en hun organist Erik van Bruggen die hen gastvrij ontving bij het Stevens/Assendelft-orgel.
De Protestantse Gemeente van Nootdorp mag zich gelukkig prijzen met een kostelijk en zeldzaam instrument. Het is een instrument dat het verdient veel bespeeld en beluisterd te worden; zowel in de ’s zondagse eredienst als in de concertpraktijk.